مبدا سال در ایران (اول مهر سال نو هخامنشی)

انتخاب شاخصی برای تعیین آغاز سال، از تفاوت‌ها و تعریف‌های بسیار فراوان‌تری نسبت به شبانروز و هفته برخوردار است. در گاهشماری گاهنباری یا کهن‌ترین گاهشماری شناخته شده در ایران، مبدأ سال به هنگام انقلاب تابستانی یا نخستین روز فصل تابستان بوده و در گاهشماری میترایی، مبدأ سال به هنگام انقلاب زمستانی (شـب چلـه/ یلـدا) یا نخستین روز فصل زمستان بوده است.

در زمان شاهنشاهی هخامنشی، سال نو به مبدأ اعتدال پاییزی یا آغاز پاییز شناخته می‌شده و جشن «بغ‌یادیش» (مهرگان بعدی) در نخستین روز سال که نخستین روز ماه بغ‌یادی (یاد خدا) نیز بوده، برگزار می‌شده است. این جشن بعدها به شانزدهمین روز مهرماه منتقل می‌شود. آغاز سال نو در ابتدای فصل پاییز هنوز در تقویم محلی کردان مکری مهاباد بازمانده است.

تعیین روز نخست فصل بهار یا نوروز نیز از کهن‌ترین قراردادهای تعیین مبدأ سال خورشیدی ایرانی است که تمامی زیج‌های کهن بازمانده ایرانی بر بنیاد آن تنظیم شده‌اند و به اندازه کافی شناخته‌شده هست.

اما بجز این، نمونه‌های دیگری از تعیین مبدأ سال دیده شده که انتخاب میانه هر یک از فصل‌ها نمونه‌ای از آن است. امروزه گونه نیمه زمستانی آن در تقویم‌های محلی، بدخشان، اقوام لر و بختیاری و نواحی دیگر از جمله در خراسان و افغانستان دیده می‌شود. تقویم امروزی «تبری/ طبری» و «دیلمی» به ترتیب دارای مبدأ دوم و هفدهم مردادماه هستند که ممکن است به دلیل تغییراتی در کبیسه‌گیری از جای اصلی خود جابجا شده باشند.

نمونه‌هایی از مبدأ سال که تا اینجا بطور خلاصه گفته شد، تنها مختص گاهشماری‌های کبیسه‌دار هستند. بدیهی است که در گاهشماری‌های بدون کبیسه یا «پَـرسی»، که در آنها طول سال 365 روز کامل و بدون کسر اضافه تعریف شده‌اند،  روز مبدأ سال در حال جابجایی همیشگی است.  

http://www.ghiasabadi.com/ajzayesal.html